نگاهی به پدیده «طفره‌روی اجتماعی» و تاثیر آن بر فعالیت تیم‌های چابک

مقدمه:

فعالیت تیمی مستعد آسیب‌هایی است. مسلما مطالعه و شناخت آسیب‌ها، می تواند باعث جلوگیری از آسیب یا مواجهه اصولی و سنجیده‌تر با آن شود. یکی از آسیب‌هایی که فعالیت تیمی را مورد تهدید قرار می‌دهد، پدیده‌ای است به نام «طفره‌روی اجتماعی» (Social Loafing). هدف از این یادداشت بررسی اجمالی این پدیده و تاثیر آن بر فعالیت تیم توسعه نرم‌افزار است.

مسابقه طناب کشی، سرآغاز کشف «طفره‌روی اجتماعی»

سال 1913 بود که ماکس رینگلمن طی آزمایشاتی متوجه شد که شرکت کنندگان در مسابقه طناب کشی حین مسابقه گروهی، کمتر از مسابقه انفرادی، برای کشیدن طناب زور می‌زنند. آزمایشات دیگری هم موید این مطلب‌اند که در فعالیت‌های تیمی وقتی که تعداد افراد تیم مثلا از 5 نفر به 10 نفر افزایش پیدا می‌کند، به جای افزایش بهره‌وری، بهره‌وری کاهش یافته است. به این پدیده «طفره‌روی اجتماعی» گفته می‌شود. محققان علت بروز این پدیده را اینگونه ارزیابی کرده‌اند که حضور دیگران باعث می‌شود تا برخی افراد تیم، کمتر تلاش کنند و یا نسبت به کسب نتیجه و تحقق هدف تیم، (نسبت به حالتی که بصورت انفرادی تلاش می‌کنند) احساس مسوولیت کمتری کنند. به همین دلیل، درک این رفتار در فعالیت‌های تیمی از اهمیت زیادی برخوردار است.

«طفره روی اجتماعی» به دو شکل بر فعالیت تیم اثر منفی می‌گذارد:

اثر موسوم به «سواری مفتی» (Free-rider effect) که در آن بعضی اعضای تیم با این تصور که سایر اعضای تیم کم کاری آنها را جبران می‌کنند، از تمام توان خود برای تحقق هدف تیم استفاده نمی‌کنند.

اثر موسوم به «احمق فرض کردن» (Sucker effect) که اعضای سخت کوش تیم، با مشاهده کم کاری دیگر هم تیمی‌های خود، کم کم تصمیم می‌گیرند که خود را به آب و آتش نزنند و کمتر از قبل برای تحقق اهداف تیم، تلاش کنند. دلیل این تغییر رفتار این است که نمی‌خواهند در مقایسه با اعضای تنبل‌تر تیم، مانند یک «احمق» به نظر برسند.

طفره روی اجتماعی در تیم‌های چابک:

هر چند در تیم‌های توسعه نرم افزار هم می‌توان پدیده‌ی «طفره روی اجتماعی» را مشاهده کرده، اما انجام برخی مناسک (Ceremony) های چابکی امکان بروز این پدیده را کاهش داده یا حذف می‌کند. از جمله این مناسک می‌توان به 2 مورد زیر اشاره کرد:

برگزاری جلسات بازاندیشی (Retrospective): در این جلسه اعضای تیم به شرح آنچه که در اسپرینت گذشته اتفاق افتاده می‌پردازند و عملکرد خود را ارزیابی می‌کنند. اگر این جلسه خالی از تعارف و تمجید باشد، فرصتی می‌شود برای طرح انتقادات سازنده. طبیعتا بخشی از انتقادات متوجه کسانی می شود که مشغول گرفتن «سواری مفتی» بودند.
برگزاری جلسات برنامه‌ریزی روزانه: در این جلسات فعالیت‌های انجام شده‌ی روز قبل بررسی می‌شوند و به این ترتیب همه‌ی افراد تیم گزارش کوتاهی از فعالیت روز گذشته خودشان ارایه می‌دهند. این فرصتی عالی برای اطلاع از عملکرد روزانه‌ی اعضا است. آنهایی که دنبال «سواری مفتی» هستند، نمی‌توانند برای مدت بیشتر از چند روز، به این وضعیت کم کاری خود ادامه دهند و حتما مربی چابکی متوجه این موضوع خواهد شد.

علاوه بر مناسک فوق، رعایت برخی تجربیات ممتاز (Best Practice) متدهای چابک هم در کاهش یا حذف «طفره روی اجتماعی» موثرند. مانند:

1- همکاری در یک محل (Collocated Teams): در تیمهای چابک تاکید فراوانی بر این شده که اعضای تیم در یک اتاق مشترک به فعالیت بپردازند. این توصیه علاوه بر اینکه باعث می‌شود تا ارتباطات درون تیمی آسان و موثرتر شود، باعث کاهش امکان طفره روی از انجام مسوولیتها هم می‌شود.

2- کوچک نگه داشتن اندازه تیم: توصیه شده که تیم‌های چابک بین 3 الی 9 نفر باشند. رعایت این توصیه هم می‌تواند باعث شود تا فعالیت اعضای تیم، برای ذینفعان و خود تیم شفاف باشد. مسلما با افزایش جمعیت اعضای تیم، این شفافیت کاهش پیدا می‌کند.

3- برنامه نویسی جفتی (Pair Programming): برنامه نویسی به صورت جفتی هم علاوه بر تمام مزایایی که به آنها اشاره شده است، باعث می شود تا فرصت هر گونه طفره رفتن از انجام مسولیتها از اعضای تیم گرفته شود. مربیان چابکی می توانند با توصیه این تجربه به تیم، یک تیر و چند نشان بزنند.

4- پیروی از فرهنگ مالکیت جمعی کد (Collective Code Ownership): ترویج و حمایت از فرهنگ مالکیت جمعی کد در مقابل Strong Code Ownership باعث می شود تا کسی از اعضای تیم نتواند به بخشی از کد، ماژول یا زیرسیستمی را به مالکیت انحصاری خود درآورد. به این ترتیب مرور و Refactor کد برای همه تیم پذیرفته خواهد بود و حاشیه امنی برای کسی بوجود نخواهد آمد. لذا کسی نخواهد توانست تا در عین طفره رفتن از انجام مسوولیتهایش، کد خود را از بازبینی و تغییر توسط دیگران، مستثنا بداند.

نتیجه گیری:

توجه به این نکته ضروری است که انسانها اساسا در صورتی که فرصتی برای طفره رفتن پیدا کنند، طبیعی است که از این فرصت استفاده کنند. اما پدیده «طفره روی اجتماعی» در تیم‌های چابک به دلیل مناسک توصیه شده توسط فرآیند و تاکید و توجه فراوان این متدها به تعاملات و ارتباطات انسانی، کمتر مشاهده می‌شود و در صورت مشاهده به راحتی توسط مربی چابکی و خود تیم قابل تشخیص است.